Co to jest opóźniony rozwój mowy?
Mowa to układ symboli reprezentujących zjawiska otaczające nas, służy do przekazywania informacji, nie jest umiejętnością wrodzoną i odgrywa ogromną rolę w społecznym życiu człowieka.
Proces mówienia obejmuje czynności dokonujące się w mózgu i czynnościach obwodowych narządów mownych.
Mówienie to budowanie wypowiedzi słownej. Polega na wytwarzaniu treści myślowych i przekazywaniu ich odbiorcy za pomocą odpowiednich ruchów narządów mownych.
Kontakt z innymi ludźmi jest możliwy dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych.
Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie, zależy też od warunków społecznych, kontaktu ze środowiskiem, z innymi mówiącymi ludźmi. Jest procesem zindywidualizowanym i nie przebiega identycznie u wszystkich dzieci.
Najogólniej można wyróżnić cztery okresy rozwoju mowy dziecka:
okres melodii, okres wyrazu, okres zdania i okres swoistej mowy dziecięcej.
Warto też wspomnieć o okresie „zerowym”, zwanym też etapem przygotowawczym lub wstępnym. Obejmuje on przedział od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. W tym czasie wykształcają się narządy mowne, a w ostatnich miesiącach przed urodzeniem płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne.
· Okres melodii (0-1 roku życia) – rozpoczyna się wraz z przyjściem dziecka na świat, które głośno krzyczy. W tym okresie noworodek komunikuje się z otoczeniem za pomocą płaczu.
Około 2-3 miesiąca życia pojawia się głużenie, które jest odruchem bezwarunkowym, stanowi trening narządów artykulacyjnych. Głużenie występuje u wszystkich dzieci, nawet z ciężkimi wadami słuchu. W drugim półroczu pojawia się gaworzenie, które polega na powtarzaniu i naśladowaniu dźwięków mowy. Jest to już czynność zamierzona (odruch warunkowy). Głużenie i gaworzenie są potwierdzeniem zmian rozwojowych, które dokonują się w mózgu.
· Okres wyrazu (1-2 roku życia dz.) –dz. coraz więcej rozumie z komunikatów przekazywanych przez otoczenie. Pod koniec tego okresu dziecko wymawia około 300 słów.
· Okres zdania (2-3 roku życia) – Słownik dziecka wzbogaca się do około 1000 słów. Dziecko buduje w tym okresie proste zdania.
· Okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 roku życia) – w tym okresie dziecko potrafi już prowadzić swobodne rozmowy. Pod koniec okresu swoistej mowy dziecięcej wszystkie głoski języka polskiego powinny być opanowane, a mowa dziecka w pełni zrozumiała dla otoczenia.
Powyższy schemat jest dużym uproszczeniem. Odstępstwa od niego mogą być liczne i różnorakie. Podsumowując można powiedzieć, że: gaworzenie powinno się pojawić w 6 miesiącu życia, pojedyncze słowa w pierwsze urodziny, proste zdanie w drugie urodziny, zdanie rozwinięte w trzecie urodziny, a w czwarte urodziny dziecko powinno opowiedzieć krótką bajkę.
Opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju nie powinny przekraczać 6 miesięcy. Natomiast, gdy dziecko ma trzy lata, a wypowiada tylko kilka słów to może to być sygnał wskazujący na opóźniony rozwój mowy (ORM).
O opóźnionym rozwoju mowy mówimy wtedy, gdy kształtowanie się mowy we wszystkich bądź niektórych jej aspektach będzie przebiegało niezgodnie z normą przewidzianą dla danej grupy wiekowej.
Według G. Jastrzębowskiej (1999, s.311) opóźniony rozwój mowy to zjawisko występujące u dzieci, polegające na wolniejszym niż u rówieśników wykształceniu się zdolności ekspresyjnych lub percepcyjnych co powoduje, że dynamika ich rozwoju jest odchylona od normy. Zjawisko to może być wywołane różnymi przyczynami. Zazwyczaj jest obserwowane od pierwszych etapów rozwoju mowy.
Jak podaje H. Spionek opóźniony rozwój mowy ORM może mieć charakter izolowany jak też może wiązać się z innymi zaburzeniami rozwojowymi. W literaturze możemy znaleźć różne sposoby ujmowania tego zagadnienia.
Badacze analizujący objawy opóźnionego rozwoju mowy zwracają uwagę na:
- moment pojawienia się kolejnych stadiów rozwoju mow,
- czas między poszczególnymi etapami kształtowania się mowy,
- stopień opanowania języka na wszystkich poziomach,
- poziomy i aspekty mowy, które pojawiają się z opóźnieniem,
- poziom sprawności komunikacyjnej.
G. Jastrzębowska(1999) analizując przyczyny opóźnionego rozwoju mowy wyróżnia następujące postacie opóźnionego rozwoju mowy:
· zewnątrzpochodne i wewnątrzpochodne,
· będące przejawem indywidualnego tempa dojrzewania OUN lub zaburzeń rozwojowych,
· mające podłoże somatyczne lub psychiczne,
· będące następstwem czynników patogennych, działających na rozwijający się organizm.
G. Jastrzębowska analizując patomechanizm opóźnionego rozwoju mowy zwraca przede wszystkim uwagę na następujące aspekty:
· jakie jest pochodzenie opóźnienia i jakie są jego konsekwencje dla dalszego rozwoju,
· czy upośledzenie rozwoju mowy jest pierwotne czy wtórne,
· czy ORM jest następstwem zaburzenia czy zakłócenia rozwoju mowy,
· jaki jest wpływ ORM na funkcjonowanie poznawcze i społeczno-emocjonalne dziecka.
Według H. Spionek istnieje 6 wskaźników ORM, są to:
· późniejsze pojawienie się gaworzenia,
· późniejsze pojawienie się pierwszych słów,
· ubóstwo słownika czynnego i biernego, brak niektórych części mowy,
· późniejsze pojawienie się zdań prostych i złożonych,
· zbyt długo utrzymujące się struktury gramatyczne,
· zbyt długo utrzymująca się wadliwa wymowa różnych dźwięków mowy, czyli przedłużający się okres swoistej mowy dziecięcej.
W literaturze można odnaleźć wiele klasyfikacji. Najczęściej pojawia się podział na dwa podstawowe typy ORM:
a) specyficzne opóźnienie rozwoju mowy SORM;
b) niespecyficzne opóźnienie rozwoju mowy NORM;
Do specyficznego opóźnienia rozwoju mowy SORM zalicza się:
· wycinkowe,
· zespół opóźnienia mowy czynnej,
· opóźnienie rozwoju artykulacji (Dyslalia rozwojowa),
· rozwojowa (fizjologiczna) niepłynność mowy (jąkanie rozwojowe),
· opóźnienie rozwoju mowy wynikające z zaniedbań środowiskowych.
Do niespecyficznych zaburzeń rozwoju mowy NORM zalicza się:
· zaburzenia rozwojowe –uszkodzenie lub opóźnienie rozwoju struktur odpowiedzialnych za czynności mowy istnieje od początku procesu rozwojowego (mowa od początku kształtuje się na patologicznej podstawie,
· Zaburzenia nabyte- początkowo prawidłowy rozwój mowy zostaje nagle zaburzony, w takich przypadkach czynnik patologiczny powoduje zatrzymanie rozwoju mowy, regres do wcześniejszych stadiów, utratę zdolności rozumienia. Nabyty w pewnym momencie deficyt towarzyszy dalszemu procesowi rozwojowemu.
Do zaburzeń nabytych zalicza się afazję i dysfazję nabytą, głuchotę nabytą, jąkanie traumatyczne, zaburzenia będące następstwem deprywacji środowiskowych.
W literaturze możemy znaleźć szczegółowe opisy wszystkich rodzajów opóźnień rozwoju mowy. Tomasz Zaleski zwraca szczególną uwagę na zespół opóźnienia mowy czynnej nazywany również prostym opóźnieniem rozwoju mowy ze względu na to, że jest on dość często spotykany, bo stanowi ok.3% przypadków. Nieznajomość tego zespołu objawów, a w szczególności sposobów postępowania leczniczo-rehabilitacyjnego, powoduje, że dzieci te często traktowane są w sposób niewłaściwy. Naraża się je na stresy, co nierzadko kończy się powstawaniem wtórnych zaburzeń jak np. jąkania. Zespół opóźnienia mowy czynnej dot. zwykle dzieci w wieku od 3 lub 4 lat. Są to najczęściej chłopcy. Dziecko z opóźnieniem, albo mało mówi, albo wcale. Słyszy natomiast doskonale i prawidłowo wypełnia polecenia słowne. Potrafi w izolacji wymówić prawie wszystkie głoski, ale ma trudności w złożeniu ich w słowo i wypowiedzeniu płynnym w należytym tempie. Poziom umysłowy tych dzieci jest prawidłowy, zgodny z wiekiem. Najnowsze badania wykazały, że mięśnie artykulacyjne przygotowują się do wykonania określonego ruchu już kilka głosek naprzód, zanim przyjdzie ich kolej. Istnieje kilka rodzajów nerwów ruchowych, które przewodzą bodźce, powodujące skurcz odpowiednich mięśni. Niektóre przewodzą impulsy bardzo powoli, inne bardzo szybko. Różnice są dość znaczne. Nerwy szybko przewodzące by mogły właściwie pracować muszą być zaopatrzone w otoczkę tłuszczową tzw. osłonkę mielinową. Jest to rodzaj izolacji. Otoczka mielinowa pojawia się w toku rozwoju czasem dość późno w niektórych nerwach ruchowych dopiero w 3 lub 4 roku życia. Prawdopodobnie mięśnie artykulacyjne w przypadkach zespołów opóźnieniach rozwoju mowy czynnej mielinizują się z pewnym opóźnieniem i stąd trudności w wykonaniu szybkich precyzyjnych ruchów. Inaczej mówiąc jest to zaburzenie programowania sekwencji ruchów artykulacyjnych, wynikłe z ich niesprawności. Reasumując dzieci te nie mają jeszcze w pełni dojrzałego aparatu wykonawczego mowy, przy prawidłowo rozwiniętych ośrodkach rozumienia mowy i prawidłowych czynnościach myślenia słownego. To stanowi główną przyczynę tego, że te dzieci nie mówią.
Najczęściej poważne opóźnienia rozwoju mowy mają podłoże organiczne, wynikające z mikrouszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, które powstały pod wpływem biologicznych czynników patogennych, działających w okresie płodowych i okołoporodowym. Zdarza się też, że jest ono następstwem zaniedbań pedagogicznych. Zaniedbania środowiskowe lub brak prawidłowych wzorców mowy również może być przyczyną opóźnionego rozwoju mowy u dzieci. Bardzo ważna jest emocjonalna więź z matką. W przypadku braku miłości i czerpanej z niej chęci kontaktu fizycznego (przytulanie, całowanie) pojawia się niechęć do gaworzenia, które jest przejawem zadowolenia i radości z obcowania z bliską osobą. Dziecko zawsze słucha z zaciekawieniem – wtedy chęć do mówienia jest duża, a rozwój mowy ułatwiony.
Jednak nie zawsze w sposób jednoznaczny można określić przyczyny opóźnienia rozwoju mowy.
Ogólnie można je podzielić na egzogenne i endogenne.
I. Styczek do przyczyn opóźnień rozwoju mowy, uwarunkowanych egzogennie zalicza:
· brak bodźców do mówienia (przy całkowitym braku kontaktu z ludźmi mowa może się w ogóle nie rozwinąć),
· nadmiar bodźców słownych – może wywołać niechęć do kontaktów werbalnych i różnych zahamowań w tym zakresie,
· nieprawidłowe wzorce i postawy językowe dorosłych (błędna wymowa, niestosowanie form gramatycznych, ubogie słownictwo),
· niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka (brak zainteresowania, lekceważenie).T. Zaleski dodaje jeszcze, że:
· niewłaściwe relacje: dziecka z matką (brak lub słabość więzi uczuciowej wpływa niekorzystnie na prawidłowy rozwój dziecka. „Fizyczna obecność matki jest dziecku do 3 roku życia bardziej potrzebna do prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego niż pokarm czy nawet sen” Zaleski, s. 18
· wielojęzyczne otoczenie dziecka.
W zaburzeniach mowy uwarunkowanych egzogennie nie stwierdza się defektów anatomicznych. Wcześnie podjęta terapia daje bardzo dobre rezultaty.
Do endogennych przyczyn opóźnień rozwoju mowy I. Styczek i T. Zaleski zalicza:1. uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego: jak podkreśla T. Zaleski ich działanie na rozwój mowy zależy od lokalizacji zmian. Jeśli zmiany te oszczędzą przyszłe ośrodki mowy to mowa będzie rozwijać się względnie prawidłowo.
-uszkodzenia struktur korowych (ośrodków, obszarów mowy w mózgu) powstałe przed zakończeniem rozwoju mowy,
-uszkodzenia układu pozapiramidowego (zaburzenia oddechowe, fonacyjne, nosowanie naprzemienne, głos nieczysty, ochrypły, zaburzenia tempa mowy),-minimalna dysfunkcja mózgowa (lekkie uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego w okresie płodowym bądź we wczesnym dzieciństwie),
-zaburzenia metabolizmu (fenyloketonuria, histydynemia – zmieniona przemiana materii wywiera blokujące działanie na rozwój komórek nerwowych, uszkadzając podłoże/substrat, na którym w przyszłości powinna rozwinąć się mowa)
-napady padaczkowe, które mają jeszcze większy wpływ na rozwój mowy. Same napady stanowią okresowe przerwanie czynności komórek układu nerwowego. Ponadto towarzyszące napadom niedotlenienie mózgu, czasem nawet dość długotrwałe ma niszczący wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Nieco inny wpływ wywierają tzw. napady ”małe”. Są to okresowe „nieobecności”, które występują często w ciągu dnia. Powodują silne zmęczenie dziecka i wiodą ku braku zainteresowania otoczeniem. Napady te mogą wywierać bezpośrednie działanie hamujące na rozwój połączeń między komórkami nerwowymi, tzw. synaps.
2. uszkodzenia obwodowego narządu mowy:
-wady narządów głosowo –artykulacyjnych (rozszczep wargi i podniebienia);-uszkodzenia mięśniowo – nerwowe w mózgowym porażeniu dziecięcym. Porażenie to zwłaszcza forma opuszkowa najbardziej uszkadza rozwój mowy. Z opuszki mózgu wychodzą nerwy czaszkowe, unerwiające mięśnie aparatu głosowo-artykulacyjnego. Ich porażenie, czy też niedowład będzie mieć wybitnie destrukcyjny wpływ na ruchy tych narządów. Zwłaszcza, że mowa wymaga ruchów szybkich i precyzyjnych. Przypadki z porażeniem mózgowym dziecięcym, zwłaszcza z formą opuszkową należą do najtrudniejszych do rehabilitacji logopedycznej;
3. uszkodzenia narządu słuchu, które wysuwają się na czoło i które w zależności od stopnia ich głębokości izolują dziecko od mówiącego otoczenia, stanowiącego wzorzec mowy;
4. niedorozwój umysłowy; jest ważną przeszkodą w rozwoju mowy, które ten rozwój ogranicza lub zupełnie wyklucza. Zależne to jest od głębokości upośledzenia;
5. agnozja akustyczna;
6.autyzm dziecięcy; nieprawidłowy rozwój mowy w tych przypadkach wynika z rozerwania więzów emocjonalnych pomiędzy chorym dzieckiem, a otoczeniem. Brak tych związków powoduje wycofanie się z jakichkolwiek prób nawiązania kontaktów słownych. Mowa w ten sposób jest opóźniona przez brak motywacji do pokonania trudności związanych z wypracowaniem wypowiedzi słownych. Są to również trudne przypadki do rehabilitacji;
7. zaburzenia wzroku (według E. Diling-Ostrowskiej dziecko nie tylko wykorzystuje słuch, ale i wzrok, naśladując ułożenie i ruchy narządów artykulacyjnych osób, które do niego mówią).
Badanie diagnoza
Zaistnienie podejrzenia opóźnienia rozwoju mowy zobowiązuje do przeprowadzenia pewnych badań diagnozujących.
W celu zdiagnozowania zespołu opóźnienia rozwoju mowy T. Zaleski zaleca zastosowanie następującej procedury:
· przeprowadzić wywiad
· zbadać mowę dziecka (budowanie słów, zdań)
· wykonać badania słuchu, jeśli wypadnie prawidłowo, to należy:
· zbadać inteligencję za pomocą skali bezsłownych – w wypadku uzyskania dobrych wyników, należy:
· wykluczyć istnienie wad organicznych w obrębie aparatu głosowo-artykulacyjnego;
· następnie powinno się sprawdzić poziom rozumienia mowy.W przypadku otrzymania prawidłowych wyników wszystkich wymienionych badań – można rozpoznać opóźnienie rozwoju mowy czynnej. U tych dzieci nie jest jeszcze w pełni dojrzały aparat wykonawczy mowy przy prawidłowo rozwiniętych ośrodkach rozumienia mowy i prawidłowych czynnościach myślenia słownego.
· W przypadku niepozytywnych wyników badań wcześniejszych dla pełnej diagnozy dokonuje się również badania neurologiczne i psychiatryczne.
W oparciu o rozległość można wyróżnić ORM: lekki, umiarkowany, znaczny, głęboki.ORM może też być: równomierne (gdy wyniki wszystkich uzyskanych podtestów są poniżej przeciętnej) oraz nierównomierne (kiedy wyniki w poszczególnych podtestach mieszczą się zarówno poniżej jak i powyżej przeciętnej).
W ujęciu medycznym ORM obejmuje różne, niejednolite zaburzenia, w których stwierdza się zupełny brak rozwoju mowy lub rozwój bardzo wolny, ubogi. ORM nie jest tu rozpoznaniem, a oznacza pewien stan zaburzeń.
Terapia
E. Stecko radzi, aby ćwiczenia stymulujące rozpocząć już w pierwszym roku życia dziecka. Stosuje się trzy rodzaje ćwiczeń:
1.ćwiczenia bierne – usprawnianie aparatu artykulacyjnego przy pomocy masaży wykonywanych przez logopedę i rodziców dzieci. Masowany jest język, wędzidełko, dziąsła, policzki, wargi.
2.ćwiczenia wspomagające (stosowane po dwóch tygodniach systematycznego stosowania masaży) – polegają na stopniowym włączeniu się dziecka do ćwiczeń – naśladowanie cmokania (przy ściągniętych wargach), mlaskania (przy rozciągniętych wargach), artykulacji samogłosek przed lustrem, picie z imbryczka, nakładanie warg na siebie, robienie z warg dzióbka, przesuwanie języka po podniebieniu,
3.ćwiczenia czynne – należy rozpocząć, gdy dziecko rozumie polecenia i potrafi je wykonać. Należy ćwiczyć: żuchwę, wargi, język i podniebienie miękkie.
Mowa jest sprawnością, która wymaga doskonalenia. Ważny jest kontakt ze środowiskiem, przyjmowanie prawidłowych wzorców mowy, należy dużo mówić do dziecka, śpiewać, nucić. Obserwować dziecko czy reaguje na dźwięki z otoczenia (dobry słuch jest warunkiem rozwoju mowy). Karmienie piersią sprzyja rozwojowi mowy, gdyż umiejętność ssania piersi mamy przez dziecko to najlepsze ćwiczenie języka, warg i policzków. Zaburzenia ssania, połykania i żucia zwykle poprzedzają zaburzenia mowy. Jeżeli dziecko źle wymawia określoną głoskę, nie należy zachęcać do kilkakrotnego powtarzania wyrazów zawierających tę głoskę, gdyż to tylko utrwala złą wymowę. Dziecko nie przygotowane pod względem artykulacyjnym, niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki mowy, zmuszane do artykulacji zbyt trudnych głosek, często zaczyna je zniekształcać. Nie można też przerywać dziecku czy kończyć za niego wypowiedzi, pomocne jest także powtarzanie wyrazów dźwiękonaśladowczych, opowiadanie, nazywanie przedmiotów na obrazkach.
Według U. Parol terapia mowy dziecka powinna obejmować:
· rozumienie mowy,
· rozwijanie i wzmacnianie słownictwa,
· stosowanie adekwatnych form gramatycznych,
· sprawność językową,
· słuch muzyczny i fonemowy.
Wszystkie przedstawione propozycje terapii powinny przebiegać zgodnie z następującymi zasadami (zaleceniami przez G. Jastrzębowską): pracę zaczynamy od tego co dla dziecka najłatwiejsze, konieczne jest stosowanie wzmocnień pozytywnych, do programu należy włączać ćwiczenia ogólnorozwojowe.
Tak więc zanim dziecko zacznie mówić zachęcaj go do wykorzystywania gestów np. wskazywania paluszkiem tego co chce dostać, co potrzebuje.
Reaguj na każdą próbę mówienia, komunikowania się Twojego dziecka, np. kiedy powie „si” w momencie, gdy chce iść do toalety. Pochwal go za to.
Mów do dziecka prostym językiem np. „Powiedziałeś si! Brawo”, „Chcesz si”, zamiast
„ czy chciałbyś może skorzystać z toalety?” albo „O, cudownie, powiedziałeś si, już biegniemy do łazienki”.
Do stymulowania rozwoju mowy wykorzystaj zabawę. Może to być zabawa w sklep, zabawy muzyczne, ruchowe. Baw się z dzieckiem, wygłupiaj, śmiej, dalej pamiętając o mówieniu do dziecka wyraźnie, wolno, i prostym językiem.
Podczas zabawy stwarzaj sytuacje do komunikacji np. wiedząc, że dziecko interesuje grająca zabawka postaw ją w zasięgu dziecka, ale tak, aby nie mógł ją sam zabrać. Wówczas dziecko chcąc dostać zabawkę będzie motywowało się do komunikacji. Na początku może to będzie tylko gest lub nawiązanie kontaktu wzrokowego ze swoim towarzyszem zabawy.
Podsumowanie
Opóźniony rozwój mowy to poważna dysfunkcja, uniemożliwiająca prawidłowe komunikowanie się ludzi. W przypadku dzieci może mieć znacznie szerszy zasięg i poważniejsze konsekwencje niż u dorosłych. Długotrwałe zaburzenia rozwoju mowy mają wpływ na rozwój pozostałych funkcji, a także na zmianę osobowości dziecka. Stale pojawiające się sygnały z otoczenia o braku rozumienia, mogą przyczynić się do obniżenia poczucia własnej wartości. Powodują konflikty w kontaktach z rówieśnikami, a także trudności szkolne. Dlatego bardzo ważne jest, aby pomóc dziecku odnieść sukces w prawidłowej komunikacji werbalnej z otoczeniem, zanim dziecko straci wiarę w siebie i zacznie się wycofywać.
Dlatego bez względu na to czy opóźnienie rozwoju mowy ma charakter patologiczny, czy jest jedynie następstwem zakłóceń rozwojowych należy najwcześniej jak to możliwe rozpocząć terapię logopedyczną.
Literatura:
1. Dilling- Ostrowska E., Zaburzenia mowy,[w:] Czochańska J.(red.),Neurologia dziecięca, Warszawa 1990.
2. Jastrzębowska G., podstawowe problemy logopedii, [w:] Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.), Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Opole 1999.Styczek I., Logopedia, Warszawa1980.
3. Zaleski T., Opóźniony rozwój mowy,[w:]Gałkowski T., Tarkowski Z.(red.), Diagnoza i terapia zaburzeń mowy. Państwowy Zakład Wydawnictw lekarskich
4. Zaleski T., Opóźniony rozwój mowy,Warszawa1992, Państwowy Zakład Wydawnictw lekarskich
5. Parol U., Dziecko z niedokształceniem mowy, Warszawa 1989.
6. Balejko A.: Jak usuwać wady wymowy, Białystok 1994,
7. Jastrzębowska Grażyna: Podstawy logopedii dla studentów logopedii, pedagogiki, psychologii, filologii, Opole 1996, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego,
8. Michalak-Widera I., Węsierska K.: Aby nasze dzieci mówiły pięknie...,Katowice 2001, Wydawnictwo „Unikat-2”,
9. Stecko Elżbieta: Zaburzenia mowy dzieci. Wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Warszawa 2001, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,
Comments